کد خبر: 2085

تاریخ بروزرسانی : 1401/07/24

سرفصل های درس تاریخ و تمدن ملل اسلامی

منابع آزمون دکتری

درس تاریخ و تمدن ملل اسلامی

نام بسته : درس تاریخ و تمدن ملل اسلامی تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی

———————————————————————

فهرست 

فصل اول: کلیات

فصل دوم: تمدن اسلامی

فصل سوم:  جایگاه علم در تمدن اسلامی

فصل چهارم: نهادهای آموزشی در تمدن اسلامی

فصل پنجم: هنر در تمدن اسلامی

فصل ششم: تاثیر تمدن اسلامی بر تمدن غرب

فصل هفتم: ضعف و انحطاط تمدن اسلامی

فصل هشتم: ظرفیت های موجود در جهان اسلام

فصل نهم: انحطاط معنوی دنیای مدرن

منابع این بسته درسی

 بخش هایی از بسته درسی تاریخ و تمدن ملل اسلامی

کلیات

✅ تاریخ

معنای لغوی تاریخ

با رشد و توسعة روزافزون فعالیت‌های فکری و سیاسی در دولت شهرهای قرون ششم و پنجم پیش از میلاد، واژة «ایستویا» به معنای «جستجوی هر آنچه دانستنش ارزش داشته باشد»، جایگاه ویژه‌ای یافت. به تدریج کلمة «History» به معنای تاریخ از این واژه برگرفته شد و به عنوان واژه‌ای علمی شأن خود را بازیافت. با گسترش سایر علوم از قرن نوزدهم میلادی به بعد، علم تاریخ نیز مفهومی فراتر از معانی پیشین یافت.

بدین بیان، واژة تاریخ به طور عام دارای معانی چون: عهد، حساب، وقت و آگاهی دادن از آن، شناساندن وقت و یا ذکر و بیان غایت امری در گذشته و حال، علم به حوادث گذشته، سیر زمان و حوادث، تقویم، نگارش حوادث برحسب زمان و نیز مطالعة برهه‌ای از زمان شد.

معانی ساده تاریخ چون روز و ماه و سال رفته‌رفته به متداول‌ترین اشکال توصیفی چون رویدادها و وقایع نزدیک شد و کلماتی چون روزشمار، دوران و حتی معانی تحت‌اللفظی ماه قمری همان معنای تاریخ را یافت.

در زبان عربی نیز گاه تاریخ معادل کلمة «خبر» است و عمدتاً به تاریخی اطلاق می‌شود که متضمن قصه و حکایت بوده و مرزبندی زمانی در آن لحاظ نشده است. معنای دیگر اخبار در عربی رویدادهای برجسته است که این معنا به «History» در زبان یونانی بسیار نزدیک است.

شایان توجه است، پاره‌ای از محققان با عربی ندانستن واژه تاریخ، بر قدمت واژگانی آن تأکید دارند و آن را فارسی و یا برگرفته از اهل کتاب می‌دانند. آنان در تأیید ادعای خود، لفظ سامی آن «وَرْخ» و یا معادل عبری آن «یَرْح» به معنای ماه قمری و یا «ریح» به معنای کره ماه را مثال می‌آورند.

معرفی جامع و تخصصی رشته مدرسی معارف اسلامی

معنای اصطلاحی تاریخ

تاریخ در اصطلاح به معنای آشکار کردن احوال انبیا، امامان، فرمانروایان، وزرا و خلفا و حوادث بزرگ مانند جنگ‌ها و فتوحات بر حسب زمان است. برخی محققان نیز تعریف اصطلاحی تاریخ را در دو حوزه «علم حوادث گذشته بشری» و «علم قوانین این حوادث» خلاصه کرده‌اند. پاره‌ای از صاحب‌نظران نیز تاریخ را بازتاب درگیری‌ها، تضادها و مبارزات جوامع مختلف بشری با یکدیگر می‌دانند و گاه در تعریفی کلی‌تر، تاریخ را بسان نواری دانسته‌اند که همة درگیری‌ها، صلح‌ها، حوادث و دیگر مسائل جوامع روی آن ضبط شده است.

ابن خلدون، متفکر بزرگ اسلامی در تعریف اصطلاحی تاریخ می‌نویسد:

تاریخ، اندیشه و تحقیق درباره رخدادها و مبادی آنها و کندوکاوی دقیق برای یافتن علت آنهاست. تاریخ علمی است درباره چگونگی وقایع، موجبات و علل واقعی آنها. به همین دلیل تاریخ از حکمت سرچشمه می‌گیرد و سزاوار است تا از دانش‌های آن محسوب شود.

وی در ادامه می‌افزاید:

باید دانست که حقیقت تاریخ خبر دادن از اجتماع انسانی، یعنی اجتماع جهان و کیفیاتی است که بر طبیعت این اجتماع عارض است؛ چون توحش، هم‌زیستی، عصبیت‌ها و انواع جهانگشایی‌های بشر و چیرگی‌ گروهی بر گروه دیگر و آنچه از این اجتماع ایجاد می‌شود.

امام خمینی قدس سره نیز در تعریف تاریخ آورده است:

بدان‌که بسیاری از علوم است که بر تقدیری، داخل یکی از اقسام ثلاثه است که رسول اکرم (ص) ذکر فرمودند؛ … مثل علم تاریخ و امثال آن، در صورتی که با نظر عبرت به آنها مراجعه کنیم، پس آنها داخل شوند در «آیه محکمه» که به واسطه آنها علم به الله یا علم به معاد حاصل یا تقویت شود.

بنابراین تاریخ تمدن اسلامی یعنی بررسی سیر تحول تمدن اسلامی در واحد زمان که شامل همة حوادث و وقایعی می‌شود که به تدریج تمدن اسلامی را به وجود آورده‌اند.

سودمندی تاریخ

این پرسش اساسی که «مطالعه تاریخ چه فایده‌ای دارد؟» همواره ذهن بسیاری از خوانندگان تاریخ را به خود مشغول داشته است. بی‌گمان دانستن فایده‌های مطالعه تاریخ افزون بر درک درست وقایع و رخدادهای آن، به کاربردی کردن علم تاریخ نیز می‌انجامد و حوادث خشک و بی‌روح آن را به موضوعی عبرت‌آموز و پرتجربه مبدل می‌سازد. تجربیاتی که فراروی آدمی قرار گرفته، ضمن دادن هویت به گذشته فرد و اجتماع، چون چراغی فروزان حیات آینده را از انوار تابانش روشن می‌کند. خوانندگان تاریخ نیک می‌دانند که تجربه اسلاف به آسانی به دست نمی‌آید؛ چنان که سعدی فرمود: «کز بسی خلق است دنیا یادگار» مطالعة تاریخِ تمدن و فراگیری صوبت‌های گذشتگان و یادگیری راهکارهای عملی توفیقات و یا علل انحطاطشان، همه اهدافی است که اهل تاریخ آن را می‌کاوند تا امروزِ خود را ساخته، برای فردایی بهتر برنامه‌ریزی نمایند. در سایه‌سار این تفکر هرگز از ناخوشنودی بسیار ناامید نشده و خوشحالی فراوان نیز آنان را از یاد خدا و هدف خلقت غافل نمی‌کند.

بنابراین مهم‌ترین سودمندی تاریخ محض و یا حتی تاریخ تمدن، عبرت‌آموزی، تأمل در احوال گذشتگان، آشنایی با عقاید و ادیان پیشینیان و همچنین شناخت دردها، آمال و تجارب آنهاست. امام علی (ع) در تأیید همین مطلب می‌فرماید:

حقی را که گذشته است، تصدیق کن؛ از گذشته دنیا برای آینده پند و عبرت گیر. به درستی که بعضی از آنها مانند بعضی دیگر است و آخرش به اولش پیوسته و همه نابودشونده و از دست رونده است.

با این دیدگاه به رغم فنای همه چیز در دنیای مادی به جز ذات خداوند، از همة آثار فانی می‌توان عبرتی به بلندای تاریخ گرفت.

در سودمندی تاریخ، مورخ نکته‌سنج مصری می‌گوید:

تاریخ اگر جز تذکار همین نکته که «دنیا بقایی ندارد و در آن هیچ چیز چنان‌که هست نمی‌ماند» فایدة دیگری نداشت. همین فایده برای آن بسنده بود.

گوته نیز بر سودمندی تاریخ صحّه می‌نهد: «اگر تاریخ مورد حاجت هست، برای کمک به زندگی و عمل است، نه برای آنکه انسان را از زندگی و عمل بازدارد» فردریش ویلهلم نیچه نیز در سودمندی و ناسودمندی تاریخ می‌نویسد:

نشاط، وجدان آسوده، اقدام بی‌دغدغه خاطر و ایمان به آینده، همه اینها ـ چه در مورد فرد و چه در مورد ملت ـ بستگی به آن دارد که خط ممیزه‌ای بین آنچه آشکار و پدیدار است، با آنچه تیره و نادیدنی است، وجود داشته باشد؛ وابسته به آن است که شخص بتواند به هنگام، فراموش کند و به هنگام به یاد آورد و با احساس قوی غریزی وقتی ضرورت تجربةتاریخی یا غیر تاریخی وجود دارد، مشاهده کند.

همو می‌افزاید:

تاریخ بیش از همه به انسانِ فعال و قوی متعلق است؛ به آنکه درگیر نبردی عظیم است و به اسوه‌ها، آموزگاران و تشفی‌بخشان نیاز دارد.

سرانجام اینکه:

هر فرد و هر ملتی طبق اهداف خویش و توانایی‌ها و نیازهای خود محتاج معرفت خاصی از گذشته است؛ گاهی به عنوان تاریخ عظیمت، گاهی به عنوان یادوارگی و گاهی به عنوان تاریخ انتقادی. …

آن هدف عبارت از رابطه طبیعی یک عصر، یک فرهنگ و یک ملت با تاریخ است و سبب پیدایش این عطش شدشد و تعدیل‌شده، برحسب درجه، نیازی است که نیروی باطنی خلاقیت بر آن احاطه دارد؛ یعنی آن معرفتِ از گذشته در تمام ایام فقط در خدمت آینده و حال موردنیاز است، نه برای تضعیف حال و نه برای از بنیان برافکندن آینده‌ای که سرشار از حیات است.

بنابراین مطالعه تاریخ به ویژه تاریخ تمدن اسلامی که بخش‌های گمشده هویت مسلمانان را در خود دارد، بسیار سودمند است. درک چیستی و چگونگی تاریخ تمدن اسلامی و فهم رموز اعتلای آن بی‌مطالعه تاریخ تمدن اسلامی ممکن نیست؛ زیرا این تاریخ سرشار از اندرز و تجربیات ارزنده و عبرت‌های ستودنی است که می‌تواند فراروی مسلمانان قرار گرفته، هویت تاریخی و فراموش شدة جوامع اسلامی را بازسازی نماید.

✅ تمدن

تعریف واژگانی تمدن

واژه «تمدن» معانی مختلفی را دربرمی‌گیرد، اما اصلی‌ترین معنایی که محققان بر آن اتفاق‌نظر دارند، شهرنشین شدن و اقامت در شهر است. بر همین پایه، این کلمه معادل واژه «شهر آیینی» و به معنای «حسن معاشرت» است. این واژه از کلمه لاتین «Civilis» که برگرفته از «Civis» یا «Civitais» یعنی شارمند می‌باشد، مشتق شده است. بنابراین در فرهنگ‌های لغت، زندگی «متمدن» در برابر زندگی بربرهای وحشی که فاقد زندگی شهرنشینی‌اند، به کار برده می‌شود.

کلمه تمدن در عربی معادل واژه «الحضاره» به معنای اقامت در شهر است و از ریشه خَضْر به معنای شهر، قریه و روستاست و در مقابلِ بدویت و بادیه‌نشینی قرار دارد. بدین معنا، تمدن مرحله‌ای از تکامل فکری، علمی، هنری، ادبی و اجتماعی جامعه خواهد بود.

از دیگر معانی تمدن نزد ادیبان و فرهنگ‌نامه‌نویسان، تربیت و ادب است. از این‌رو تمدن داشتن، دارای تربیت اجتماعی بودن و یا شهرنشین شدن و به مرحله عالی تربیت اجتماعی رسیدن را قرین هم گرفته، آنها را نقطه مقابل بربریت می‌دانند.

معنای اصطلاحی تمدن

معنای اصطلاحی تمدن نیز متعدد است. برخی آن را اجتماع انسان و تعاون و مشارکت آنها در به دست آوردن غذا، لباس و مسکن معنا کرده‌اند. برخی دیگر بر این عقیده‌اند که تمدن محصول تلاش جمعی بشر برای طی کردن مراحل تکامل اجتماعی و رسیدن به مرحله عالی آن یعنی زندگی شهری است که با بهره‌گیری از خرد و دانش می‌توان به سوی متمدن شدن گام برداشت.

بنابراین تعریف اصطلاحی تمدن چنین است:

جامعه‌پذیری و نظم‌پذیری یا برقراری نظم اجتماعی برای همکاری و تعاون میان انسان‌ها و زمینه‌ای برای مقبولیت یک فرهنگ. از این منظر، تمدن، زندگی کردن با یکدیگر همراه با نظم معنا می‌شود که بر اثر آن خلاقیت فرهنگی امکان‌پذیر می‌گردد.

شکل‌گیری تمدن

انسان از ابتدایی‌ترین شکل اجتماع، یعنی چادرنشینی، بیابانگردی و صحرانوردی ـ که به نقل از ابن‌خلدون، نظریه‌پرداز شهیر مسلمان اصل و گاهواره اجتماع و تمدن است ـ به یکجانشینی در کنار آب روی آورد و با استقرار در مکانی معین به تدریج اجتماعات بشری را شکل داد. با ایجاد شهر، نخستین کانون اجتماع تمدنی بنیان شد و انسان مستعد، با بهره‌گیری از عقل و دانش ضمن توسعه علم و رفع ضروریات زندگی به درجات بالایی از کمال‌طلبی، قانون‌شناسی و آداب‌پذیری اجتماعی نایل آمد. در پی این تکاپوی مستمر، نخستین تجلی نظم اجتماعی (نهادها و ارزش‌ها) در فضایی محدود پدید آمد و به دنبال آن ضمن یافتن ثبات و استقرار، بر نظام‌هایِ همسان خود نیز تأثیر نهاد. در چنین شرایطی و البته به تبع این تغییر، در درون تمدن‌ها شکل خاصی از تخصص‌یافتگی نیروی کارِ توسعه‌یافته به وجود آمد.

بنابراین تمدن را می‌توان محصول تلاش جمعی بشر دانست که برای رسیدن به عالی‌ترین مرتبه کمال انسانی و نخستین مرحله اجتماع کمل (زندگی مدنی) همة استعدادها و خلاقیت‌های خود را به کار می‌گیرد.

یکی دیگر از نظریه‌پردازان این عرصه آرنولد توین پی است. وی تمدن را مترادف با حالتی می‌داند که در آن معدودی از افراد تنها در تولید غذا شرکت ندارند، بلکه در امور اقتضادی دیگر چون صنعت و تجارت نیز دخیل‌اند. اینان با دارا بودن امتیازاتی ویژه می‌توانند اسباب تداوم حیات جامعه را در عرصة تمدن فراهم آورند. به عقیده توین بی، متخصصان غیراقتصادی، روحانیان، نظامیان حرفه‌ای و مدیران، در شمار این گروه‌اند. بر پایه این تعریف، در جامعه‌ای که اضافه تولید اقتصادی درآن وجود دارد، تقسیم کار الزامی می‌نماید و افرادی که دارای تخصص غیرمولّدند، برخی وظایف اجتماعی را که پیش‌تر بر عهده افراد جامعه بود، بر عهده می‌گیرند. بدین ترتیب توین بی اقلیتی را از اجتماع مولّد جدا می‌کند که در آفرینش آثار غیراقتصادی توانمند بوده به نوعی عامل ایجاد ساختمان تمدن نیز به شمار می‌آیند.

در این شرایط، عالی‌ترین شکل حیات جمعی با تقسیم کار جدی پدید می‌آید و تمدن شکل می‌گیرد. در واقع آنچه بر روند توسعة تمدنی مؤثر خواهد بود، نظم اجتماعی به همراه نوآوری است.

معرفی جامع و تخصصی رشته مدرسی معارف اسلامی

 

مشاوره برای آزمون دکتری

برای مشاوره اینجا بزنید

خدمات کنکور دکتری 
معرفی موسسات آموزشی آزمون دکتری
0 0 رای ها
امتیاز بدهید
guest
0 نظرات
بازخورد (Feedback) های اینلاین
مشاهده همه دیدگاه ها
0
افکار شما را دوست داریم، لطفا با ما در میان بگذارید.x