سرفصل های درس روش تحقيق و منبع شناسي در تاريخ اسلام

نام بسته درسی: روش تحقیق و منبع شناسی در تاریخ اسلام

——————————————–

فهرست:

کلیات پژوهش

علم تاریخ

وقایع نگاری و تاریخ نگاری

تاریخ شناسی

مراجع تاریخی

روش تحقیق در تاریخ

روش گردآوری داده ها

سازماندهی پژوهش

معرفی و نقد مراجع محوری پژوهش

بخش هایی از بسته درسی روش تحقیق و منبع شناسی در تاریخ اسلام:

طرح مساله

روش یا روش های پژوهش ، از موضوعات مهم و تاثیرگذار در همه علوم به شمار می رود. هر جستجوی علمی منظم و هدفمند، نیازمند روش است. بنابراین از زمان تکوین هر علمی ، مساله روش تحقیق در آن مورد توجه بوده است.

تامل در روش های پژوهش در علوم انسانی نیز همانند دیگر علوم، از نکاتی بوده که ذهن اندیشمندان این حوزه علمی را به خود معطوف نموده است. در رشته های علمی مانند روان شناسی ، علوم سیاسی و  علوم اجتماعی، آثار مختلفی در سطوح متفاوت برای تبیین روش های تحقیق به نگارش درآمده است. اما سوگمندانه باید گفت تاریخ دادنان در کشور ما چندان دغدغه روش نداشهت و بیشتر ترجیح می دادند درگیر رویداد تاریخی باشند تا روش های پژوهش در آن رویداد. شاهد مثال، حجم بسیار محدودی از کتاب ها و رساله هایی است که در رشته تاریخ درباره روش تحقیق به زیور طبع آراسته شده است که در ادامه به نقد و بررسی آنها در بخش پیشینه پژوهش خواهیم پرداخت.

به هر حال اگر دانش تاریخ به مثابه یک علم مورد پذیرش است ، باید در کنار موضوع و فایده ، برخوردار از روش علمی ویژه خود نیز باشد. معمولاً آنان که تاریخ را دانش مستقلی تلقی نمی کنند و نگاهی برابر با قصه و داستان بدان دارند، از سخن گفتن در باب روش در تاریخ شناسی طفره می روند. جالب تر اینکه برخی از تاریخ ورزان پرکار که البته به شیوه سنتی و بدون تکیه بر روش های علمی، سالیانی را به غور در تاریخ گذرانیده اند، بیش از دیگرانی که اصلاً در این حوزه پژوهشی وارد نمی شوند، نسبت به طرح موضوعاتی از قبیل روشهای پژوهش در تاریخ حساسیت نشان می دهند و در مواردی به شدت بدان می تازند و ورودکنندگان در آن را به خروج از قلمرو تاریخ و تاریخ ورزی متهم می کنند.

اما واقعیت امر این است که به هر حال اگر بپذیریم که دپارتمان تاریخ در دانشگاه داشته باشیم، بالتبع این را هم باید بپذیریم که در این دپارتمان های تاریخ باید به گونه ای متفاوت از آنچه که در بیرون از دانشگاه ها به صورت خودجوش و ازسر ذوق عده ای به سراغ تاریخ می روند، تاریخ شناسی آموزش داده شود. گونه متفاوت یعنی همان مطالعه تاریخ مبتنی بر روش های علمی که در این حوزه معرفتی ، حالا بعد از چند دهه، جا افتاده و مورد پذیرش و تاکید محققان آکادمیک تاریخ شناسی در سراسر جهان است.

می دانیم اگر اروپا و به طور کلی غرب در حال حاضر در دانش تاریخ حرفی برای گفتن دارد، از آن روست که از قرن هیجدهم، قالب های سنتی را شکسته و در مسیر روش مندی گام برداشته است. این را هم می دانیم که اگر ما اکنون نمی توانیم همانند اندیشمندان غرب به تولید علم در گستره تاریخ ایران و اسلام بپردازیم، به جهت عدم تسلط کافی به مقوله روش در تاریخ پژوهی است. اهل فن می دانند که مهم ترین کتاب های دانشگاهی در حوزه تاریخ ایران باستان و ایران اسلامی به وسیله مستشرقان سرشان نوشته شده است و خود ما کم ترین سهم را در این زمینه داریم. در حوزه تاریخ اسلام و حتی تاریخ تشیع هم وضع به همین منوال است. چند درصد تولیدات علمی قابل اعتناء از آن خود مسلمانان است؟ مهم ترین کتاب هایی که درباره تاریخ تمدن اسلامی نوشته شده، چند درصد آن به قلم نویسندگان مسلمان است؟ به جرات می توان گفت که هیچ تفاوتی بین ما و غریبان در این موضوع نیست، مگر اینکه آنان اشراف و تسلط به روش دارند و برعکس ، ما در این بخش ضعیف و آسیب پذیر نشان می دهیم.

پژوهش های مربوط به تاریخ انقلاب اسلامی هم از چنین وضعیتی برخوردار است. علی رغم اینکه مواد اولیه اعم از اسناد و خاطرات و دیگر منابع مکتوب و غیر مکتوب درباره انقلاب اسلامی اغلب در داخل کشور و در دسترس محققان بومی قرار دارد، اما شاهدیم که هم از حیث کمی و کیفی ، آثاری که در دانشگاه های اروپا و امریکا درباره انقلاب اسلامی نوشته و منتشر می شود، از قوت و استحکام علمی بیشتری برخوردار است.                 

این ها را گفتیم تا به این موضوع تاکید کنیم که اگر اهل تاریخ مقوله روش را در تاریخ ورزی و تاریخ شناسی جدی نگیرند، بحرانی که در حال حاضر جامعه علمی ما را از عدم برخورداری از توان لازم برای تولید علم در برگرفته است، با موفقیت پشت سر نخواهیم گذاشت.

یکی از مشکلات عمده ای که در پیش روی محققان و دانشجویان تاریخ در این زمینه قرا ردارد، کمبود متن هایی با موضوع روش تحقیق است که هم از نظر کمی و هم کیفی اصلاً قابل مقایسه با آنچه در علوم دیگری مانند جامعه شناسی ، علوم سیاسی و .. شاهدیم، نیست. بر این اساس سعی می کنیم در حد وسع و توان مان با تدارک متنی با محوریت ارائه شیوه ها و قواعد تنظیم طرحنامه و رساله نویسی، اندکی از نواقص و کاستی های موجود در این حوزه بکاهیم. کمبود متون روش تحقیق در تاریخ، دانشجویان را با مشکلات و موانع عدیده ای در دوره تحصیل به ویژه در مقطع نگارش پایان نامه مواجه می سازد. تصور بر این است که اگر با همت هم قطاران در رشته تاریخ، متون تمختلفی در زمینه روش تحقیق نوشته شود، کمک شایانی به  تقویت رویکرد علمی در تحقیقات تاریخی خواهد نمود.

پیشینه پژوهش

ادبیات روش تحقیق در اغلب رشته های مختلف علوم انسانی از وضعیت قابل قبولی برخوردار است. در این میان به جرئت می توان گفت که تاریخ شناسی جزو آن دسته از علومی است که در آن کمترین توجه به روش های تحقیق در کشور ما صورت گرفته است. شاهد این مدعا حجم بسیار اندک آثار انتشار یافته در این حوزه از تاسیس اولین رشته دانشگاهی تاریخ (گروه تاریخ دانشگاه تهران) تاکنون است.

تعداد کتاب هایی که تاکنون درباره روش تحقیق در تاریخ تالیف و یا حتی ترجمه شده ، کمتر از بیست مورد است که سعی می کنیم در این قسمت بیشتر آنها را مور نقد و بررسی قرار دهیم. بنابراین قضاوت درباره کیفیت آنها را به سطور آتی وا می نهیم، اما پیش تر باید به این واقعیت اشاره کنیم که این حجم اندک از تالیف و ترجمه در زمینه روش تحقیق در تاریخ ، گویای واقعیت هایی غیر قابل انکار است: نخست اینکه در اندیشه تاریخ پژوهان دانشگاهی ما موضوع روش چندان جایگاهی نداشته و ندارد. اگر غیر از این بود، مثل دیگر رشته های علوم انسانی شاهد تحقیقات و تالیفات فراوانی در حوزه روش تحقیق در تاریخ بودیم، در حالی که این گونه نیست. دوم اینکه این واقعیت تلخ نشان می دهد که تا چه حد تحقیقات تاریخی دانشگاهی در کشور از فقدان روش علمی رنج برده و می برند. به عبارت دیگر ، از این زاویه نمی توان میان پژوهش های دانشگاهی و غیر دانشگاهی تمایز جدی قائل شد. زیرا هر دوی این پژوهش ها دارای یک وجه مشترک بسیار تعیین کننده اند و آن فقدان روش و عدم پایبندی به الزامات تحقیق علمی است. سوم اینکه این پژوهش ها درحد اعلای خود موفق به ارائه اطلاعات مفید و منظم می شوند و نه بیش از آن. به ع بارت دیگر ، نمی تواننند به سطح نظریه پردازی و یا نظریه آزمایی برسند.

آیین نگارش تاریخ ، رشید یاسمی

کتاب آیین نگارش تاریخ به قلم رشید یاسمی ، از نخستین رساله هایی است که به زبان فارسی در موضوع روش تحقیق در تاریخ به زبان فارسی منتشر شده است. استاد فقید فروزانفر در دیباچه ای که بر این کتاب نوشته اند، در خصوص علت تالیف این اثر چنین متذکر شده اند: در سال 1313 که قانون دانشگاه تهران از مجلس شورای ملی می گذشت، وزارت معارف در نظر گرفت که علما و دانشمندان مجرب را که در مدارس عالیه شغل تدریس داشته و سالیان دراز ذخیره علم نموده و تجربه اندوخته بودند، به نشر فضایل وادارد. بدین جهت مقرر می شود که هریک از استادان مدارس عالیه که فاقد مدرک دکتری بودند با نوشتن رساله ای که تازگی داشته باشد، به اخذ درجه استادی که به منزله درجه دکتری است، نایل آیند. در پاسخ به این تقاضا بیش از سی ساله در رشته های مختلف نوشته می شود که یکی از آنها همین رساله آیین نگارش تاریخ بوده است. هدف از تالیف این رساله به تعبیر فروزانفر، توجه دادن اهل تاریخ به کنار گذاشتن شیوه های سنتی تاریخ و رو آوردن به اتخاذ اسلوبی جدید در این فن بوده است. مرحوم فروزانفر در دیباچه خود بر این کتاب نوشت:

امروز که مطالعه تاریخ با دقتی که مناسب این عصر است به عمل می آید، تجنب و دوری از روش دیرین و طرز کهن ضروری است و دانشجویان و خوانندگان کتب تواریخ به دانستن روش تدورین و تحقیق تاریخ نیازمندند. کتاب آیین نگارش تاریخ این طرز مطلوب و روش مرغوب را هرچه روشن تر می کند.

رساله آیین نگارش تاریخ علی رغم ایجاز و نیز برخی نواقص و معایب، در زمان تالیف و انتشار در نوع خود مبتکرانه و نوآورانه بود. چنان که مرحوم فروزانفر در این باب نوشته است:

این اثر اولین تالیفی است که در این رشته به زبان فارسی تدوین شده و چنین نامه گران بهایی که به حسن تلفیق و تدوین ممتاز باشد، در میان ما وجود نداشته است.

مولف بعد از مقدمه ای کوتاه، مباحث رساله را در ذیل پنج فصل ارائه کرده است: فصل اول، کلیات ، فصل دوم ، انتقاد تاریخی ، فصل سوم، تدوین تاریخ ، فصل چهارم، ساختمان تاریخ و فصل پنجم ، موثرات تاریخی.

اگرچه می توان قوت و ضعف هریک از فصول کتاب را جداگانه بررسی کرد، اما چون بنابر اختصار است، تنها با نگاهی کلی به مجموع این فصول به ارزیابی اجمالی این کتاب می پردازیم. از پنج فصل کتاب، فصل نخست که در کلیات است، به طور عمده معطوف به طرح مباحث منطق است و فصل پنجم که در موثرات تاریخی است، متضمن طرح مباحث فلسفی به ویژه شرح و بیان دیدگاه هانری برگسون است. اما سه فصل مبانی کتاب حاوی مباحث سودمند در رابطه با موضوع کتاب می باشد.

در فصل اول (کلیات)، مولف با طرح و توضیح اصطلاحات علم منطق نظیر استقراء و قیاس ، تلاش کرده تا روش فکر منطقی را به قلمرو علم تاریخ تسری داده و فهم حوادث تاریخی را بر اصول منطقی مبتنی سازد. بنابراین ، مولف با نظر به علم تاریخ به طرح مباحث منطق پرداخته است، چنان که در همین فصل در ربط این دو علم از چند نکته مهم و قابل توجه سخن گفته است. از جمله:

• علوم را از هم تفکیک کرده و بر این نکته تاکید کرده است که روش هر علمی خاص خود آن علم است : روش علوم ریاضی غیر از علوم طبیعی و اسلول علوم طبیعی غیر از علوم خلقی (انسانی) و اجتماعی است. از حیث دقت علمی برتری علوم ریاضی بر دیگر علوم محرز و مسلم است.

هرچند مولف در تقسیم بندی علوم به منبع خاصی ارجاع نداده ، اما از فحوای کلام او پیداست که در این زمینه به تحقیقات اروپاییان نظر داشته است.وی به تبعیت از دانشمندان غربی، علوم انسانی را از آن حیث که موضوعشان انسان است به دو دسته تقسیم کرده است: یک دسته مانند تاریخ که موضوعشان انسان موجود است و دسته دیگر مانند حقوق و سیاست که موضوعشان انسان مطلوب است. بعد از این تقسیم بندی، روش مطالعه هریک از این دو دسته علوم انسانی را بر دو روش اساسی منطق مبتنی ساخته است. چنان که می گوید:

دسته اول از علوم  انسانی یعنی تاریخ ، تابع اسلوب استقرائی است، زیرا باید از حوادث و وقایعی که مستقیماً مشاهده گشته اند قوانین حقیقی را که دایر مدار آنهاست بیابند. (دسته) دوم فقط تابع اسلوب قیاسی هستند که از قانون کلی ، احکام جزئیات را پیدا می کنند.

اگرچه این تقسیم بندی در زمان مولف و در زبان فارسی تازه و بدیع بوده، ولی با گذشت بیش از شصت سال از زمان تالیف این اثر، محققان غربی در باب تقسیم بندی علوم به ویژه در قلمرو علوم انسانی، نوآوری های زیادی داشته اند که برای ما هنوز چندان شناخته شده نیست.

2. مولف بعد از مشخص کردن جایگاه تاریخ در میان علوم انسانی ، به تفکیک خود تاریخ می پردازید. بدین صورت که تاریخ را از دو حیث می توان مورد بحث قرار داد: الف) از حیث اینکه تاریخ را علم حوادث گذشته بشری بدانیم (تاریخ به معنای اخص). ب) از حیث اینکه تاریخ را علم قوانین حوادث گذشته بدانیم (فلسفه تاریخ یا علم الاجتماع)

برای مشاوره اینجا بزنید