سرفصل های درس زبان های ایران باستان و میانه

نام بسته درسی : زبان های ایران باستان و میانه (اوستایی،فارسی باستان،فارسی میانه(پهلوی))

———————————————————————————————————————————————————–

فهرست:

زبانهای ایرانی باستان

اوستایی

فارسی باستان

زبان های ایرانی میانه

پهلوی اشکانی

فارسی میانه

 بخش هایی از بسته درسی زبان های ایران باستان و میانه (اوستایی،فارسی باستان،فارسی میانه(پهلوی))

 زبان‌ اوستایی

در پنج هزار سال پیش از میلاد در منطقه‌ای میان جنوب روسیه در شرق رود دنیپر و شمال قفقاز و غرب کوه‌های اورال قومی زندگی می‌کرده که فرانتس بوپ آلمانی (1791-1868) آن قوم و زبان آنها را هندواروپایی نامیده است. در اواسط هزارۀ دوم پیش از میلاد گروهی از قوم هندواروپایی ـ که خود را آریا می‌نامیدند ـ سرزمینی را به تصرف خود درآوردند. آن سرزمین به نام آن قوم، ایران نامیده شد.

در اوایل هزارۀ اول پیش از میلاد ایرانیان در شرق ایران در سرزمین هرات و مرو حکومتی تشکیل دادند که اخبار آن به صورت افسانه‌ای در بخش پیشدادیان و کیانیان در شاهنامۀ فردوسی به جای مانده است. در اواخر سدۀ هشتم پیش از میلاد، دیوکس دولت ماد را در همدان تاسیس کرد. دولتی که دیوکس بنیاد نهاده بود تابع دولت آشور بود. در اوایل سدۀ هفتم پیش از میلاد، هخامنش در پارسومش ـ واقع در نزدیکی شوش ـ دولت پارسی هخامنشی را تشکیل داد. این دولت تابع دولت ماد بود. در سال 612 ق.م. هوخشتره مادی با تصرف نینوا ـ پایتخت آشور ـ دولت مستقل ماد را تأسیس کرد. کورش پارسی ـ از نوادگان هخامنش ـ در سال 550 ق.م. با غلبه بر آستیاگس ـ آخرین پادشاه ماد ـ دولت ماد را منقرض و دولت هخامنشی را تاسیس کرد. اسکندر مقدونی در سال 331 ق.م. دولت هخامنشی را سرنگون کرد. از آغاز آمدن ایرانیان به این سرزمین تا سال 331 ق.م. از لحاظ تاریخ زبان فارسی دورۀ باستان نامیده می‌شود.

اوستایی

زبان اوستایی، زبان یکی از نواحی شرقی ایران بوده است، اما بدرستی معلوم نیست از کدام ناحیه. تنها اثری که از زبان اوستایی در دست است اوستا، کتاب دینی زردشتیان است. این زبان را به ملاحظات زبان‌شناسی باید دو گویش دانست: گویشی که در گاهان به کار رفته و قدیمی‌تر می‌نماید؛ گویشی که در دیگر بخش‌های اوستا به کار رفته و جدیدتر است. گویش نخست را گویش گاهانی یا قدیم و گویش دوم را گویش جدید می‌نامند.

گاهان سخن خود زردشت است و تاریخ آن به تاریخ زندگی زردشت می‌رسد. متاخرترین تاریخی که برای زمان زندگی زردشت فرض شده سدۀ ششم پیش از میلاد است.

بخش‌های دیگر اوستا در دوره‌های مختلف از سدۀ ششم پیش از میلاد تا سدۀ سوم میلادی تالیف شده‌اند. اوستای امروزی حدود یک سوم اوستای دورۀ ساسانی است. اوستای دورۀ ساسانی آنطور که از دین کرت ـ کتاب‌های هشتم و نهم ـ برمی‌آید بیشت و یک نسک (کتاب) داشته است. اوستای امروزی به بخش‌های زیر تقسیم می‌شود:

1. یسنها: یسنها از هفتاد و دو ها، یا هات (فصل) تشکیل شده است. یسن در اوستایی yasan است و آن اسم است از ریشۀ yaz به معنی ستودن. یسن به معنی ستایش است. این واپه در فارسی دری «جشن» شده است. یسنها را دو روحانی زردشتی ـ که یکی زوت و دیگری راسپی نامیده می‌شود ـ در مراسم دینی ـ که یزش نامیده می‌شود ـ با هم می‌خوانند.

گاهان ـ که تعداد آن پنج و سخن خود زردشت است، هفده هات از هفتاد و دو هات یسنهاست؛ بدین شرح: گاه نخست، هاتهای 28 تا 34؛ گاه دوم، هاتهای 43 تا 46؛ گاه سوم، هاتهای 47 تا 50؛ گاه چهارم، هات 51 و گاه پنجم، هات 53.

یسن هفت ها (هفت یسن) هاتهای 35 تا 41 یسنها را دربر می‌گیرد. این بخش اوستا به زبانی نزدیک به زبانی که گاهان بدان نوشته شده، نگارش یافته است. گمان کرده‌اند که این بخش را یکی از شاگردان زردشت نوشته است.

2. ویسپرد: ویسپرد از دو واژۀ «ویسپ» به معنی همه و «رد» به معنی مولا، ترکیب شده است. در دین زردشتی هر یک از موجودات ردی دارند. در جهان مینوی اهوره مزداه و در جهان مادی زردشت رد است. از ردها، گاو سیاه موی زرد زانو رد گاوان است، گندم رد غلات ستبر دانه است و بازوبند رد زرههاست. چون این بخش از اوستا در ستایش ردهاست، ویسپرد نامیده شده است. ویسپرد کتاب مستقلی نیست، مطالب آن از یسنهاست.

ویسپرد در مراسم دینی با یسنها و وندیداد و در مراسم شش گاهنبار به تنهایی خوانده می‌شود. این بخش اوستا در بیست و چهار کرده (فصل) تنظیم شده است.

3. وندیداد: وندیداد تصحیف شدۀ ویدیوداد به معنی قانون (داد) ضد (وی) دیو است. وندیداد بیشت و دو فرگرد (فصل) دارد. فرگرد نخست آن در آفرینش و فردگرد دوم آن در احوالجم است. فردگردهای دیگر اوستا قوانین و مقرارت دین زردشتی را دربردارد.

در مراسم بزرگ، وندیداد ساده ـ که مجموعۀ وندیداد و یسنها و وسپرد بدون ترجمۀ پهلوی آنهاست ـ خوانده می‌شود.

4. یشتها: یشتها از بیست و یک یشت تشکیل شده است. هر یک از یشتها دربارۀ کسی است که یشت دربارۀ او سروده شده است و آنها امشاسپندا و ایزدان دین زردشتی‌اند. یشتها عبارتند از: 1) هرمزدیشت، 2) امشاسپندان یشت، 3) اردیبهشت یشت، 4) خردادیشت، 5) آبان یشت، 6) خورشیدیشت، 7) ماه‌یشت، 8) تیریشت، 9) گوش یشت، 10) مهریشت، 11) سروش یشت، 12) رشن یشت، 13) فروردین یشت، 14) بهرام یشت، 15) رام یشت، 16) دین یشت، 17) ارد یشت، 18) اشتاد یشت، 19) زامیاد یشت، 20) هوم یشت، 21) ونند یشت.

دربارۀ منظوم بودن یشتها و نوع نظم آنها بسیار گفتگو شده، اما تاکنون نتیجه‌ای به دست نیامده است. یشتهای بلند از کرده‌های مختلف تشکیل شده است.

5. خرده اوستا: خرده اوستا، اوستای کوچک معنی می‌دهد و خلاصه‌ای است از اوستای دورۀ ساسانی از آذرباد مهراسپندان، موبدان موبد زمان شاپور دوم، ذوالاکتاف (309-379). این بخش همۀ مطالبی را که زردشتیان در طی زندگی بدان نیاز دارند دربر دارد.

اوستای دورۀ ساسانی به سه بخش تقسیم شده است. هر یک از بخش‌ها هفت نسک از بیست و یک نسک اوستا را دربر می‌گیرد؛ بدین شرح:

بخش نخست «گاهانیگ» نامیده می‌شود و مطالب آن در امور آن جهانی است؛ بخش دوم «هانگ مانسریگ» نامیده می‌شود و مطالب آن در امور آن جهانی و این جهانی است و بخش سوم «دادیگ» نامیده می‌شود و مطالب آن در امور این جهانی است. وندیداد یکی از نسکهای این بخش از اوستاست که به طور کامل به جای مانده است.

ترجمه‌های اوستا

1ـ ترجمه‌های اوستا به زبان فارسی عبارتند از:

ـ پورداود، ابراهیم؛ گاتها، یشتها ج 1 و 2، خرده اوستا، یسنا ج 1 و 2، ویسپرد (مرحوم پورداود همۀ اوستا را ـ جز وندیداد ـ ترجمه کرده است. ترجمه‌های ایشان مکرر به چاپ رسیده است. آن مرحوم وندیداد را هم ترجمه کرده بود، اما در زمان حیات خود موفق به چاپ آن نشد).

ـ حسنی داعی‌الاسلام، محمدعلی؛ ترجمۀ وندیداد؛ چ 2، تهران: 1361.

ـ دارمستتر، جیمس؛ مجموعۀ قوانین زردشت یا وندیداد اوستا؛ ترجمه موسی جوان: تهران: 1343 ـ دارمسترر وندیداد را از اوستایی به فرانسه ترجمه کرده و موسی جوان آن ترجمه را به فارسی برگردانده است).

ـ راشد محصل؛ محمدتقی؛ درآمدی بر دستور زبان اوستایی (ترجمه و شرح یسن 9)؛ تهران: 1364.

الفبای اوستا

الفبایی که اوستا بدان نوشته شده است «دین دبیری» نامیده می‌شود. این الفبا ظاهراً در اواخر دورۀ ساسانی (حدود سدۀ ششم میلادی) برای کتابت اوستا ـ که تا آن زمان سینه به سینه نقل می‌شد ـ از روی  الفبای پهلوی کتابی و زبوری ساخته شده است. الفبای اوستایی از راست به چپ نوشته می‌شود و هر کلمه با یک نقطه از کلمۀ دیگر جدا می‌گردد. این الفبا را با  نشانه‌های مختلفی حرف‌نویسی کرده‌اند. در سدۀ حاضر شایع‌ترین روش، روشی است که بار تلمه وضع کرده است. در سا‌ل‌های اخیر روش دیگری رایج شده که هوفمان پایه‌گذار آن است ـ ما در این کتاب از شیوۀ بار تلمبه پیروی می‌کنیم.

برای مشاوره اینجا بزنید