سرفصل های درس مبانی علم اطلاعات و دانش شناسی

نام بسته درسی: مبانی علم اطلاعات و دانش شناسی

—————————————–

فهرست:

کتابخانه‌های دیجیتال: نسل جدیدی از کتابخانه‌ها

کلیاتی درباره کتابخانه دیجیتالی

تعاریف کتابخانه دیجیتالی

تفاوت کتابخانه دیجیتالی و شبکه جهانی وب

هدف از ایجاد کتابخانه دیجیتالی

ویژگیهای کتابخانه دیجیتالی

سیر تحول کتابخانه‌های دیجیتال

عمومیت یافتن وب

معماری کتابخانه‌های دیجیتال

معماری نرم‌افزار و جایگاه آن در ایجاد کتابخانه‌های دیجیتال

معماری سه‌لایه و کتابخانه‌های دیجیتال

راه‌اندازی کتابخانه دیجیتال

برخی از تأثیرگذارترین اصول مرتبط یا تأمین محتوا

ابرداده

سیستم نرم‌افزاری

استفاده از نرم‌افزار کد منبع باز

مبادله اطلاعات و عناصر دخیل در آن

تعامل معنایی در کتابخانه‌های دیجیتال

استانداردسازی

سازوکارهای میانجی- پوشش‌ها و واسطه‌ها

مدل‌های مبادله اطلاعات

تفاهم‌نامه‌ها در مبادله اطلاعات

متس (استاندارد کدگذاری و انتقال ابرداده)

استانداردها در لایه زمینه

پژوهش‌ها و پروژه‌های مبادله اطلاعات

آینده مبادله اطلاعات در کتابخانه‌های دیجیتال

نگاهی گذرا به تاریخچه مبادله اطلاعات

آینده مبادله اطلاعات در کتابخانه‌های دیجیتال ایران

چالشها و مشکلات موجود در کتابخانه دیجیتالی

اولویت بندی منابع برای دیجیتال سازی

معماری فنی

ساخت مجموعه دیجیتالی

دیجیتال سازی

سیستم شناسگر شی دیجیتالی (DOI)

حفاظت و نگهداری منابع دیجیتالی

نیازهای نرم افزاری و سخت افزاری

استاندارد­ها درکتابخانه دیجیتالی

انتخاب قالب داده‌ها در کتابخانه دیجیتالی

ویژگی‌های قالب‌های مدارک الکترونیکی

رده‌بندی و اینترنت

طرح‌ها و ابزارهای فهرست‌نویسی منابع اینترنت

انواع طرح‌های ابرداده‌ای

بخش هایی از بسته درسی اشنایی مبانی علم اطلاعات :

کتابخانه‌های دیجیتال: نسل جدیدی از کتابخانه‌ها

بشر از اولین دوران زندگی خود برای پیشرفت و کسب تجربیات جدید ابزارهایی را به وجود آورده است. جهت انتقال مفاهیم، تکلم و برای ثبت و انتقال تجربه‌ها و وقایع، نگارش را اختراع کرده و مورد استفاده قرار داده است. طبیعتاً وی از همان مراحل آغازین نگارش، به محلی برای نگهداری آثار مکتوب نیاز داشت که هدف اولیه آن حفظ و نگهداری آثار مضبوط است. دومین کاربرد مکان‌های نگهداری آثار مضبوط، که کتابخانه نامیده می‌شوند، مهیا ساختن آثار برای استفاده در راستای تولید علم بود. با گذشت زمان، هدف اولیه کتابخانه‌ها، جزء رسالت اصلی کتابخانه‌های ملّی و هدف دوم آن‌ها نیز رسالت اصلی سایر کتابخانه‌ها محسوب شد.کتابخانه مکانی برای گردآوری، سازماندهی، اشاعه و نگهداری آثار مضبوط است که با توجه به پیشرفت فناوری و اختراع رسانه‌های ذخیره جدید و نیز به وجود آوردن گرایش عمومی برای استفاده از این رسانه‌ها، امکان گردآوری، سازماندهی و ارائه خدمات مرتبط با این رسانه‌ها را نیز فراهم می‌کند.اولین حضور کتابخانه‌ها در محیط وب مربوط به ایجاد وب سایت ، قابلیت‌ها و ابزارهای وب و ارائه منابع و اطلاعات کتاب‌شناختی از طریق این محیط بود و همچنین کتابخانه‌ها از امکان پست الکترونیکی نیز برای ارتباط با کاربران خود استفاده می‌کنند. استاندارد نبودن اطلاعات کتابشناختی و عدم حضور تمام کتابخانه‌ها و اطلاعات کتاب‌شناختی آن‌ها در وب، مشکلاتی را در تحقق رؤیایی همیشگی کتابخانه‌ها ایجاد می‌کرد. با وجود این، پروژه‌ای بزرگ با عنوان فهرست جهانی جهت تهیه فهرست مشترک جهانی توسط او. سی.اِل. سی. حدود دهه 1980 تعریف شد و اقدامات اجرایی آن برای ایجاد فهرستی مشترک در سطح جهان با هدف ایجاد امکان مبادله اسناد انجام پذیرفت.فراگیر بودن وب باعث شده تا افراد جهت کسب اطلاعات مورد نیاز خود به وب مراجعه کنند و با استفاده از موتورهای جستجو یا راهنماهای موضوعی به اطلاعات مورد نیاز خود دست یابند. به‌تدریج با افزایش حجم اطلاعات تمام متن دیجیتال و ارائه خدمات کتابخانه‌ای در محیط وب، با استفاده از ابزارهای موجود وب، نسل جدیدی از کتابخانه‌ها نمایان شدند که با عنوان کتابخانه‌های دیجیتال شناخته می‌شوند. این کتابخانه‌ها قادر به ارائه محتواهای دیجیتال و نیز خدمات اطلاعاتی تحت وب به کاربران هستند.با توجه به گفته پلنت، وب عمیق یا وب پنهان که دربرگیرنده اکثر پایگاه‌های اطلاعات علمی و محتوای کتابخانه‌های دیجیتال است که اغلب محتوای آن‌ها توسط موتورهای جستجو بازیابی نمی‌شوند، بسیار بزرگ‌تر از وب سطحی شناخته شده است که محتوای آن‌ها توسط موتورهای جستجو قابل دستیابی است. با توجه به حجم گسترده محتوای کتابخانه‌های دیجیتال که پاسخگوی بسیاری از پژوهشگران و نیازمندان به اطلاعات‌اند، عدم امکان مبادله اطلاعات بین آن‌ها و نبود امکان جستجوی یکپارچه محتوای آن‌ها و دسترسی به اطلاعات و استفاده از خدمات اطلاعاتی می‌تواند معضل بزرگی در راستای دستیابی به محتوای دیجیتال کتابخانه محسوب شود.

کلیاتی درباره کتابخانه دیجیتالی:

علاقه به موضوع کتابخانه‌های دیجیتال، در قالب مطالعات نظری و کاربردی از دهه 1990 افزایش یافت. مطالعات نظری اولیه، پایه‌گذار فعالیت‌های کاربردی در جهت ایجاد کتابخانه‌های دیجیتال بود. با استفاده از ابزارها، استانداردها و تفاهم‌نامه‌های وب این امکان را برای کتابخانه‌های دیجیتالی به‌وجود آورده است تا از قیدوبند محدودیت‌های زمانی و مکانی خارج شوند و در همه حال و در هر زمانی آمادگی ارائه خدمات اطلاعاتی به کاربران خود را داشته باشند.

نسل‌های اولیه این کتابخانه‌ها فقط قادر به ارائه اطلاعات دیجیتال بودند، ولی به‌تدریج ارائه خدمات کتابخانه‌ای مانند خدمات مرجع، اشاعه گزینشی اطلاعات و… نیز به آن‌ها افزوده شد. قابلیت‌های وب نیز امکان ارائه خدمات پیچیده مانند خدمات امانت بین کتابخانه‌ای و تهیه فهرست مشترک را که روزگاری جزء رویاهای کتابخانه‌ها بودند فراهم ساخته است.متخصصان علوم کامپیوتر کتابخانه دیجیتال را پایگاه‌های اطلاعاتی و نظام بازیابی اطلاعات تلقی می‌کنند. از نظر آن‌ها کتابخانه دیجیتال سیستمی است که امکان دستیابی یکپارچه بر مجموعه گسترده اطلاعات سازماندهی شده را به استفاده‌کننده می‌دهد. کتابخانه‌های دیجیتال را می‌توان نمونه توسعه‌یافته و تقویت‌شده نظام‌های ذخیره و بازیابی اطلاعات به شمار آورد که امکان تغییر اطلاعات دیجیتال را در قالب‌های مختلف نظیر متن، صوت، تصویر، ویدئو و مانند آن فراهم می‌آورند و در محیط شبکه‌های اطلاعاتی قابل دسترس‌اند. محتوای چنین کتابخانه‌هایی را اطلاعات و ابرداده‌ها تشکیل می‌دهند و اصطلاح نامه کتابخانه دیجیتال پیشرو تعریف زیر را از کتابخانه دیجیتال ارائه داده است: کتابخانه‌های دیجیتال منابع را به شکل الکترونیکی ذخیره کرده و مجموعه‌های بزرگ این منابع را به‌طور کارآمدی پردازش می‌کنند.از سوی دیگر، متخصصان علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی، کتابخانه‌های دیجیتالی را فراتر از یک پایگاه اطلاعاتی و نظام بازیابی اطلاعات می‌دانند که در آن عناصری نظیر نیاز اطلاعاتی، جامعه کاربران نهایی، مالکیت معنوی و دسترس‌پذیری اطلاعات از اهمیت بیش‌تری برخوردارند. از نظر بورگمن، کتابخانه‌های دیجیتالی از طریق گردآوری و سازماندهی اطلاعات و مبتنی بر نیازهای اطلاعاتی کاربران ایجاد می‌شوند. آن‌ها بخشی از جامعه‌ای هستند که افراد و گروه‌های آن با هم تعامل دارند و از داده‌ها، اطلاعات، منابع دانش و نظام‌های دانش‌مدار استفاده می‌کنند. ازاین‌رو کتابخانه‌های دیجیتال نمونه توسعه‌یافته، تقویت‌شده و یکپارچه نهادها و مراکز اطلاع‌رسانی در محیط‌های فیزیکی هستند؛ منابع اطلاعاتی نیز براساس نیازهای اطلاعاتی کاربران انتخاب، سازماندهی، حفاظت و نگهداری و دسترس پذیر می شوند. شوارتس معتقد است که، کتابخانه‌های دیجیتال باید قادر به ارائه خدمات به کاربران مشخص باشند، برمبنای ساختار سازمانی، منطقی و یکپارچه بنیان نهاده شده باشند؛ امکان یادگیری و نیز دسترسی به منابع اطلاعاتی را فراهم سازند؛ از نیروی انسانی و فناوری‌ها برای ارائه خدمات استفاده کنند؛ امکان دسترسی رایگان را فراهم سازند و امکان ماهیت و کنترل منابع خود را داشته باشند.کتابخانه‌ها اولین سازمان‌هایی‌اند که از کامپیوتر در امور خود استفاده کردند. آن‌ها ابتدا اقدام به ذخیره‌سازی اطلاعات کتاب‌شناختی خود در سیستم‌های کامپیوتری کردند و امکان بازیابی آن‌ها را برای کاربران فراهم ساختند و با ایجاد امکان شبکه‌سازی کامپیوترها، کتابخانه‌ها نیز از این قابلیت استفاده کرده و اقدام به ارائه اطلاعات کتاب‌شناختی خود در محیط شبکه کردند. ظهور وب، این امکان را مهیا ساخت تا کتابخانه‌ها در محیط وب نیز به ارائه خدمات بپردازند. به‌همین جهت، امروزه حضور در محیط وب برای ارائه خدمات اطلاعاتی کاربران جزء ضرورت‌های اولیه کتابخانه‌ها قلمداد می‌شود. ازاین‌رو، به کتابخانه‌هایی که امکان ارائه اطلاعات کتاب‌شناختی خود در محیط وب را فراهم ساخته باشند، کتابخانه الکترونیکی گفته می‌شود. بنابراین، کتابخانه‌های الکترونیکی الزامی در ارائه اطلاعات تمام‌متن ندارند و بالاترین عنوان ارائه اطلاعات توسط این کتابخانه‌ها ارائه اطلاعات کتاب‌شناختی در محیط وب است.

پس از گذشت زمانی اندک غالب منابع در کتابخانه‌ها به فرمت دیجیتال درآورند و ارائه خدمات دیجیتال نیز در آن‌ها اولویت یافت و به‌تدریج اطلاعات و خدمات سنتی را کنار گذاشته و خدمات و اطلاعات خود را منوط به فرمت دیجیتالی کردند، به این کتابخانه‌ها، کتابخانه‌های دیجیتال گفته شد. در راستای ارائه خدمات و اطلاعات دیجیتال، کتابخانه‌ها برآن شدند تا علاوه بر منابع موجود در کتابخانه منابعی را از وب و پایگاه‌های اطلاعاتی موجود در آن، در اختیار کاربران خود قرار دهند.

کتابخانه دیجیتال، کتابخانه‌ای است که براساس خط مشی مشخصی اقدام به شناسایی و تهیه منابع اطلاعاتی می‌کند و پس از سازماندهی و ایجاد ارزش افزوده بر این منابع اطلاعاتی، آن‌ها را با استفاده از ابزارها و تفاهم‌نامه‌های استاندارد و مورد قبول عام از طریق شبکه وب در اختیار جامعه کاربران خود قرار می‌دهد و خدمات اطلاعاتی متناسب و بهینه‌ای را جهت استفاده کاربران ارائه می‌کند.از نظر ویتن و بین بریج، کتابخانه محل ذخیره دانش است. به تعبیر دیگر می توان آنرا مرکز فرهنگ و خرد نامید. کتابخانه زمانی متولد شد که کشاورزی مشغله ذهنی بشریت بود. در زمان رنسانس با اختراع چاپ، کتابخانه ها جانی دوباره گرفتند و در زمان انقلاب صنعتی که اختراعات جدید، فرایند چاپ را ماشینی کرد کتابخانه ها به اوج شکوفایی خود رسیدند. این موسسات که در ابتدا فقط برای نگهداری و ذخیره مدارک ابداع شده بودند، تبدیل به مراکزی جهت تبادل اطلاعات گردیدند. با وقوع انقلاب اطلاعات، کتابخانه های دیجیتالی به فناوری قدرتمندی برای رشد و ترقی  دست یافتند و روشهای جدیدی برای ذخیره ، سازماندهی و دسترسی به اطلاعات پیش روی آنها گذاشته شد. محدودیتهای فیزیکی کتابداران راوادار به تجدید نظر درباره قوانین موجود کرده است. کتابداران به جای گسترش بی رویه مجموعه به وجین کردن و دست چین کردن منابع می اندیشیدند. تفکر مجموعه­های متمرکز «جایگزین الگوی اسکندریه که کتابخانه ایده آل را گسترده و درحال رشد معرفی می کرد تفکر “خدمت به مراجعه کننده” جایگزین ایده کتابخانه در نقش انبار دانش جهان گردیده است. این تغییر و تحولات با کمک شبکه جهانی وب تقویت شده است.تاکنون انتقال میراث فرهنگی فقط از طریق نسخه های محدود با محلهای حساس و شکننده میسر بود. اولین بار در تاریخ بشریت این امکان فراهم شده که تمام آثار هنری علمی را به صورت دیجیتالی نگهداری نمایند و به صورت رایگان در دسترس عموم قرار دهند. آرشیوهای موجود کاغذی کمبودهای بسیاری دارند که منابع نایاب ومحدودی دارند و تنها افراد محدودی در منطقه خاص امکان دسترسی به آنها را دارند.فناوری دیجیتالی آثار بشری رابه طور دائم برای اقشار مختلف مردم در اقصی نقاط جهان دسترس پذیر می سازد. کتابخانه دیجیتالی جهانی که در حد گسترده و به طور رایگان از طریق اینترنت دردسترس باشد وضعیت جامعه جهانی را در سطح وسیع جغرافیایی بهبود می بخشد.وانه وار پوش  درباره ماشینی به نام memex درمقاله خود مطالبی نوشت که این ماشین قادر بود تمام مطالب و کتابها ودیگرمدارک موجود در کتابخانه ی شخصی هر فرد را ذخیره نماید.در اصل آغازگر ایده دسترسی آسان با اشاره انگشت به اطلاعات –کتابخانه دیجیتالی- بود و در نتیجه با پیشرفت فناوری  اطلاعات رشدیافت.رتین و بین بریج این سوال را مطرح میکنند که ایا کتابخانه دیجیتالی موسسه محسوب می شود یابخشی از فناوری است؟ از دیدگاه کتابداران حرفه­ای کتابخانه موسسه­ای است که در آن مجموعه دانش  گرد آوری، سازماندهی و اشاعه می­شود. کتابخانه شبکه ای است که امکان دسترسی آسان به دانش مدون جهان را فراهم می سازد.کتابخانه دیجیتالی آرزوی برآورده شده انسان عصرتمدن درتغییر روش دسترسی به اطلاعات است . کتابخانه دیجیتالی روش جدیدی برای نگهداری سازماندهی، اشاعه و دستیابی به دانش باشد. کتابخانه دیجیتالی مجموعه­ای متشکل از شی های دیجیتالی است. شیء های دیجیتالی شامل فنون، تصویر وصدا  می باشد.کتابخانه دیجیتالی علاوه بر منابع صوتی و تصویری، مواردی چون، شیء های سه بعدی شیء های شبیه سازی شده، تصاویر متحرک و د نیای واقعیت مجازی را نیز در بر می­گیرد. انتخاب، سازماندهی و نگهداری، ارکان کار کتابخانه هستند. اگرداده را حقیقت ثبت شده بدانیم، اطلاعات مجموعه انگاره ها یا انتظاراتی است که در آن داده نهفته است. با این نگرش می­توان «دانش» رامجموعه انتظارات هر فرد و خرد را ارزش وابسته به آن دانش دانست. کتابخانه دیجیتالی کتابخانه بدون دیوار است.

تعاریف کتابخانه دیجیتالی

کتابخانه دیجیتالی چیست؟ سردر گمی­های زیادی در مورد این عبارت وجوددارد که ناشی از سه عامل مهم است:

عامل اول اینکه در طول سالها عبارات متنوعی برای بیان این مفهوم به کار برده شده مانندکتابخانه الکترونیکی، کتابخانه مجازی و کتابخانه بدون دیوار و دقیقاًمشخص نبوده که معنای واقعی هرکدام از این مفاهیم چیست.

عامل دوم اینکه کتابخانه دیجیتالی مورد توجه حوزه های مختلف پژوهشی است وآنچه که کتابخانه دیجیتالی را از دیگر عبارات متفاوت می­سازد، توصیفهایی است که پژوهشگران از آن ارائه داده اند.

عامل سوم اینکه منابع بسیاری در اینترنت وجود دارند که مردم آن را کتابخانه دیجیتالی می نامند حال آنکه ازدیدگاه کتابداران این منابع، کتابخانه دیجیتالی محسوب نمی شوند.

کتابخانه­های دیجیتالی کتابخانه های با همان اهداف ، عملکردها وآرمانهای کتابخانه های سنتی هستند. کلوید به نقل از فدراسیون کتابخانه های دیجیتالی در تعریف این کتابخانه­ها می­گوید (کتابخانه های دیجیتالی سازمانهایی هستند که از کارکنانی متخصص برای انتخاب و سازماندهی منابع کمک می گیرند. در این کتابخانه امکانات دسترسی فکری، تفسیر،توزیع ونگهداری بی عیب ونقص منابع مذکور فراهم شده .کارکنان کتابخانه دیجیتالی اطمینان دارند که اثاردیجیتالی گردآوری شده در مجموعه به منظور دسترسی سریع و مقرون به صرفه برای استفاده جامعه خاصی از استفاده کنندگان درمدت زمان طولانی پایدارخواهندبود.

کتابخانه دیجیتالی نظامی انفرادی و کاملاً دیجیتالی که دسترسی سریع به تمام اطلاعات برای تمام افراد جامعه در هر نقطه از دنیا را فراهم می آود نیست. این کتابخانه ها بیشتر شبیه مجموعه ای از منابع و سیسمتهای مختلف و متنوعی هستند که برای گروههای خاصی از استفاده کنندگان که دارای اهداف مشترکی میباشند خدمت میکنند.

برای مشاوره اینجا بزنید