تئوری تصمیم گیری چند معیاره (MCDM)

تصمیم گیری چیست؟ 

اگر بخواهیم واژه تصمیم گیری را از نظر لغوی ترجمه کنیم به معنی قضاوت، ارزیابی و یا انتخاب می باشد. بسیاری از پژوهشگران تصمیم گیری را مترادف با مدیریت دانسته اند. به صورت کلی زندگی همه انسانها در گرو تصمیماتی است که در طول زندگی گرفته می شود. چه بسا سازمان ها و شرکت هایی که با تصمیم نادرست متضرر شده اند و در دنیای رقابت حذف شده اند. مساله تصمیم گیری مبتنی بر تجزیه و تحلیل و استنباط است. ما به عنوان یک فرد ساده در جامعه روزانه با ده ها تصمیم کوچک و بزرگ روبرو هستیم از خرید پیراهن، انتخاب مقصد تا انتخاب های بزرگ نظیر انتخاب شغل، انتخاب خودرو و… در تصمیم گیری همیشه این جمله در ذهن ما نقش می بندد “کدام را انتخاب کنیم؟”.

گاهی تصمیمات کوچک و جزیی هستند که به صورت ذهنی و ناخوداگاه بهترین انتخاب صورت می گیرد. اما حالتی را در نظر بگیرید که جهت تصمیم گیری ما چند معیار و ویژگی مد نظر داشته باشیم و به صورت ذهنی نتوانیم بهترین را انتخاب کنیم. فرض کنید که قصد خرید یک خودرو را داشته باشید اگر چند معیار مهم مد نظرتان باشد شاید به سادگی نتوانید خودروی مورد نظر را انتخاب کنید و نیازمند مشورت با افراد صاحب نظر باشید. و یا اینکه در شرکتی کار میکنید که قصد انتخاب پیمانکار را دارید حال شاید برایتان واقعا سخت باشد که بهترین پیمانکار انتخاب شود. در چنین مواقعی است که نیازمند یادگیری و بررسی موضوعی جدید بنام تصمیم گیری چند معیاره را داریم که در ادامه به آن می پردازیم.

تصمیم گیری چند معیاره 

همان طور که قبلا گفته شد در بسیاری از تصمیمات ما چندین معیار در نظر داریم که می خواهیم بر اساس آن معیارها بهترین انتخاب را انجام دهیم. بنابراین از مبحثی بنام تصمیم گیری چند معیاره استفاده می کنیم که همانطور از نامش پیداست در مواقعی استفاده می شود که چندین معیار را مد نظر قرار داده ایم و قرار است از بین مجموعه ای بهترین گزینه را انتخاب کنیم. اصطلاحا به انتخاب یک گزینه از بین مجموعه ای از گزینه ها تصمیم گیری چند شاخصه (MADM) گفته می شود که بیس کار ما و توضیحات در این متن در این حیطه می باشد. این مجموعه نیز به دو دسته جبرانی و غیر جبرانی تقسیم می­شوند.

در دسته جبرانی اگر گزینه ای در یک معیار ضعیف عمل کند یک معیار دیگر اگر خوب کار کنید می تواند این ضعف را پوشش دهد فرض کنید قصد خرید خانه را دارید اگر مثلا قیمت خانه زیاد باشد یعنی این گزینه در قیمت نا مطلوب است ولی مثلا در یک معیار مثل فاصله تا محل کار خوب عمل کرده و نزدیک هست پس فاصله تا محل کار معیار قیمت را جبران می کند. تقریبا تمامی پژوهش ها و مقالاتی که در این زمینه کار می شود با تکنیک های جبرانی پیاده سازی می شوند.

رویکردهای تصمیم گیری چند معیاره

در بسیاری از مواقع در تصمیم گیری ها دچار عدم قطعیت و ابهام می شویم فرض کنید در یک شرکت وقتی قصد انتخاب تامین کننده را داریم بخواهیم برای معیار قیمت تامین کننده امتیازی دهیم گاهی این امتیاز یا قیمت از نظر ما ابهام دارد یعنی مقدار دقیقی نمی توانیم برای آن در نظر بگیریم در چنین مواقعی است برای غلبه به عدم قطعیت ها و ابهامات تصمیم گیری دو محیط فازی و خاکستری معرفی می شوند.

آقای لطف علی زاده که در مقالات و پژوهش ها بنامzadehمشهور است بنام پدر علم فازی شهرت دارد وی در سال 1965 منطق فازی را ارائه نمود و علت ابداع منطق فازی را مقابله با ابهامات موجود در منطق قطعی دانست از نظر وی وقتی افراد در محیط قطعی تصمیم می گیرند ممکن است در پاسخ خود ابهاماتی داشته باشند که این ابهام به مدل و مساله تصمیم گیری چند معیاره منتقل می شود و باعث می شود نتایج دقیق ارائه نشود.

تئوری خاکستری در سال 1982 توسط دنگ (Deng) مطرح گردید، یکی از مفاهیم ریاضی است که کاربرد گسترده­ای در تصمیم­گیری چندمعیاره پیدا کرده است. این تئوری روشی بسیار موثر در مواجعه با مشکلات عدم اطمینان همراه با اطلاعات ناشناخته و ناکامل است. به هر عدد معمولی مانند 0،1،2،…یک عدد قطعی (کریسپ) گفته می شود. برای مثال هنگامی که قصد دارید قد یکی از دوستانتان را حدس بزنید ممکن است مقدار دقیق آن را ندانید و می گویید قد وی بین 170 تا 180 سانتی متر است. این یک نمونه از بیان خاکستری عدد است. به عبارت دیگر عدد خاکستری به عددی اطلاق می شود که مقدار آن نامشخص است اما بازه ای که مقدار آن را در بر می گیرد شناخته شده است.

مدل های تصمیم گیری چند معیاره 

در اولین گام برای تصمیم گیری انتخاب معیارها و گزینه های مساله است. که می توان به صورت شهودی و یا با استفاده از روشهای علمی نظیر روش دلفی نیز عوامل پژوهش را استخراج نمود. سپس به بررسی عوامل استفاده از مدل های تصمیم گیری چند معیاره پرداخت.

در این بخش به معرفی چند مدل از مدل های معروف تصمیم گیری چند معیاره می پردازیم که در بیشتر پژوهش ها استفاده می شوند. در ابتدا به دسته بندی این مدل ها می پردازیم. به صورت کلی مدل های تصمیم گیری در سه دسته تقسیم بندی می شوند:

1- مدل های وزن دهی و اولویت بندی (معیارها)

2- مدل های رتبه بندی (گزینه ها)

3- مدل های ارزیابی

مدل های وزن دهی و اولویت­بندی 

در دسته اول مدل هایی قرار می گیرند که عمده هدفشان وزن دهی و اولویت بندی عوامل پژوهش است این مدل ها به تکنیک های مقایسه زوجی نیز معروفند. و شامل روش های زیر هستند

1- روش AHP (فرایند تحلیل سلسله مراتبی) : این روش توسط توماس ساعتی محقق عراقی ارائه شد که هدف این روش محاسبه وزن و اولویت معیارها در مدل های سلسله مراتبی است. این تکنیک از پرکاربرترین و پر استفاده ترین روش تصمیم گیری در مقالات و پایان نامه ها است پیاده سازی این روش در محیط های فازی و خاکستری نیست به جذابیت این روش افزوده است به طریکه اخیرا بسیار استفاده می گردد.

الف) آموزش روش AHP فازی چانگ (FAHP): این روش به آنالیز توسعه چانگ معروف است و در بیشتر مقالات و پایان نامه های برا حل مدل فرایند سلسله مراتبی در محیط فازی مورد استفاده قرار می گیرد اما مشکل این روش این است که در بیشتر مواقع باعث ایجاد وزن صفر برای عوامل می شود.

ب) آموزش روش AHP فازی بهبود یافته: این تکنیک به میانگین هندسی باکلی نیز معروف است پر کاربردترین روش حل مدل AHP است. مشکل وزن صفر در آنالیز توسعه چانگ توسط این روش حل شده است. الگوریتم این تکنیک ساده و در عین حال بسیار مورد استفاده قرار می گیرد.

2- روش ANP (فرایند تحلیل شبکه ای): این روش نیز حالت کامل روش AHP است . در روش تحلیل سلسله مراتبی کلیه روابط به صورت سلسله مراتی است اما در روش ANP علاوه بر سلسله مراتب، به صورت شبکه ای نیز استفاده می شود و دقت و نتایج دقیق تری دارد.

3- روش های جدید نظیر SWARA و BWM (بهترین بدترین): این دو روش اخیرا ارائه شده است روش SWARA در سال 2010 و روش  BWM در سال 2015 ارائه شدند هدف هر دو این روشها محاسبه وزن عوامل است. این دو روش به خصوص در مواقعی استفاده می­شوند که تعداد عوامل پژوهش زیاد باشند. زیرا توسط این دو تکنیک مقایسات زوجی به تعداد قابل ملاحظه ای کمتر می شوند.

نکته: تمامی روشهای بالا قابلیت رتبه بندی گزینه های پژوهش را نیز دارند ولی در مواقعی که تعداد گزینه ها زیاد باشد از نظر منطقی صحیح نیست که استفاده شوند.

مدل های رتبه بندی گزینه ها 

این مدل ها معمولا به صورت تکی قابل استفاده نیستند و به صورت ترکیبی مورد استفاده قرار می گیرند هدف در این روشها رتبه بندی گزینه های پژوهش است در مواقعی که تعداد گزینه ها زیاد باشد با استفاده از مدل های دسته اول وزن معیارها را محاسبه می کنیم و به عنوان ورودی به مدل های این دسته داده می شود تا گزینه های پژوهش را رتبه بندی کنند. تکینک های در این دسته به دو بخش کلاسیک و جدید تقسیم بنده می شوند که از روشهای کلاسیک می توان به روش تاپسیس، ویکور، الکتره، SAW، پرامتی اشاره نمود و از روش های جدید می توان به آراس، کوپراس، واسپاس (WASPAS)، مولتی مورا و… اشاره کرد.

پس همانطور که گفته شد از این تکنیک ها به صورت ترکیبی با تکنیک های دسته اول استفاده می شود. این روشها نیز قابلیت پیاده سازی در محیط های قطعی، فازی و خاکستری را دارند.

نکته: تمامی روشهای این دسته تنها قابلیت رتبه بندی گزینه های پژوهش را دارند و برای وزن دهی به معیار استفاده نمی توان استفاده کرد.

مدل های ارزیابی

در این دسته چند مدل بیشتر قرار نمی گیرند که هدف آن تنها ارزیابی عوامل از نظر تاثیرگذاری و تاثیرپذیری است و رتبه بندی و یا اولویت بندی انجام نمی دهند. که می توان به دو روش دیمتل (DEMATEL) و مدلسازی ساختاری تفسیری (ISM) اشاره نمود. هدف روش دیمتل بررسی تاثیرگذار و علیت عوامل پژوهش و سپس تعیین روابط درونی بین معیارها است و هدف روش ISM نیز سطح بندی عوامل پژوهش است. این روش ها اصولا به صورت مجزا عمل می کنند اما به عنوان مثال روشی مثل دیمتل می تواند کمکی با روش ANP انجام شود به این صورت که ابتدا روابط بین عوامل توسط روش دیمتل استخراج شود و سپس این روابط وارد روش ANP شوند.

جمع بندی 

در این مطلب به توضیحاتی در رابطه با تصمیم گیری و تصمیم گیری چند معیاره پرداخته شد سپس مدل های مهم این تکنیک معرفی شدند که به سه بخش وزن دهی عوامل، رتبه بندی گزینه و ارزیابی معیارها تقسیم بنده می شدند سپس دو محیط برای غلبه بر عدم قطعیت ها و ابهامات تصمیم گیری معرفی شد که شامل محیط فازی و خاکستری بودند. در انتها نیز چندین روش معروف و پر کاربرد که در زمینه تصمیم گیری چند معیاره استفاده می شوند توضیح داده شدند.

دوستان عزیز تمامی مطالب بالا همگی از وبسایت صنایع 20 که در زمینه تصمیم گیری چند معیاره است گرفته شده است. که پیشنهاد می کنیم جهت آشنایی بیشتر با این روشها از این وبسایت دیدن کنید.

منبع: https://Sanaye20.ir

برای مشاوره اینجا بزنید